Charo Pita entrevista a Paula Carballeira
Máis que unha entrevista, isto é unha conversa á calor dun par de tés, con moitas complicidades e risas. Hai tempo, moito tempo que nos coñecemos e Paula Carballeira, nada en Fene, muller polifacética, actriz, escritora, directora de teatro, e narradora, é unha desas persoas que me fascina pola súa clarividencia, o seu bo facer, a súa imaxinación, a súa personalidade inclasificable e honesta e por esa intensa mirada azul que sobrevoa cada palabra que di.
Charo: Isto de contar historias, onde ten para ti as súas orixes?
Paula: Pois non o sei. Supoño que dalgunha maneira, o feito de contar historias vén de querer facer o mundo ao teu xeito, dunha especie de necesidade de crear a realidade e darlla a coñecer aos demais. Dende pequeniña sempre me gustaron moito os libros, a lectura, sempre estiven relacionada co teatro, e claro, unha cousa leva a outra, parecen mundos distintos, pero ao final todos teñen que ver coa ficción. Se che gusta ler e comunicar, a forma máis directa de facer túa a realidade é construíndo unha historia.E vindo de onde eu veño, refírome á familia e ao ámbito social no que me movo –penso, por exemplo, na miña nai, que fala moito pero non conta contos ou no meu pai, que fala pouco, pero conta moito, sen que o que conte sexan realmente historias –, paréceme unha consecuencia lóxica. Ademais, no meu caso resultou fundamental o feito de comezar traballando con nenos. Fóra dos meus irmáns, ata entón nunca tivera unha relación directa coa rapazada e nunca me parara a pensar se me gustaban os nenos ou non. Cando os tiven diante, o primeiro que me chamou a atención foi esa actitude tan aberta que normalmente amosan: de principio, van escoitar o que digas. Logo xa se verá. E mira ti por onde, nese primeiro momento de encontro, non se me pasou pola cabeza outra cousa máis que contarlles unha historia. Máis alá dos contos non tiña nada importante que dicirlles. Penso que aí estivo o desencadeante.
Lembras a primeira vez que contaches un conto?
Non lembro a primeira vez que contei un conto, síntoo, Charo, agás os que lles podía contar aos meus irmáns na casa, sobre todo á miña irmá, antes de durmiren. Pero o que contaba eran as cousas que eu estaba lendo nese momento. Daquela, eu era moi artúrica así que xa podes imaxinar de que ían os contos. De maneira profesional, tal vez a primeira vez foi na biblioteca Nova 33 de Santiago, non sei, aínda que tamén teño consciencia de preparar unha historia para facela pública cando estaba na Universidade, durante un encontro da organización internacional de teatro infantil e xuvenil no ano noventa e pico. Durante un tempo datei aí a miña primeira vez en contar un conto diante dun público, pero Xabier Docampo, que estaba ese día, di que non, que xa o contaba de antes, e el ten mellor memoria ca min.
Canto tempo levas contando?
Non creo que chegue a vinte e cinco anos. Sei que máis de vinte e menos de vinte e cinco, o que non está nada mal.
Que fuches primeiro, actriz, narradora ou escritora?
Resulta difícil separar as cousas. A ver, primeiro de todo fun lectora, e de xeito simultáneo empecei co teatro nas escolas municipais, logo na Universidade e, por último, no ámbito profesional. Os premios literarios e as publicación foron as primeiras cousas que se fixeron públicas, o primeiro que se coñeceu de min. E o de narradora chegou despois, dunha maneira consciente. Verás, eu pensaba: “o que quero ser é escritora, ui!, pero iso non dá para vivir, teño que buscar outra cousa”. E empecei a estudar Filoloxía. Pero o de ser profesora non me convencía. “Actriz!”, pensei entón. Pero tampouco resultou definitivo. E así, de maneira consciente, apareceu a posibilidade de ser narradora.
Que semellanzas e que diferenzas hai entre a Paula Narradora e a Paula Actriz?
A semellanza principal entre estas facetas está en que son eu a fonte da que saen, ambas as dúas parten de min e, loxicamente, sempre queda algo de min nelas. Cadaquén ten o seu método de interpretación. Para min interpretar significa sacar para fóra, amosar esa parte que dá forma ao personaxe, só esa. Sen embargo, para narrar non preciso amosar nada, senón máis ben ao contrario, teño que despoxarme de algo. Ao público non lle interesan toda a miña vida, todas as miñas experiencias, eu son a transmisora dunha historia en tanto que corpo, en tanto que voz, en tanto que xesto, coas miñas referencias persoais. Son eu, si, pero hai partes que non están aí porque non aportan nada á historia. Visto así, a grandes trazos, a diferenza está en que como narradora despóxome do que non preciso e como actriz busco algo no meu interior, amplíoo e amósoo. Pero curiosamente, síntome máis eu narrando que como actriz.
E entre a Paula Narradora e a Paula Escritora?
Aquí a distancia é meirande. Como narradora teño un contacto directo co público, existe en contar un risco que me gusta. Escribindo, sen embargo, atópome agochada detrás das palabras. A distancia con quen recibe a historia é enorme. Escribir, no meu caso, é xogar e crear en soidade, esperando, desde logo, que alguén o lea, pero sen ter a certeza de a quen e de que maneira vai chegar. Isto en canto ás diferenzas porque, malia as aparencias, tamén existen puntos de encontro entre a narración oral e a escritura. Estruturalmente, as características entre o literario e a oralidade son claramente diferentes, claro, pero hai semellanzas nos temas que me gustan, no tipo de historias que trato ou na maneira de abordalas.
Fálanos sobre o teu estilo á hora de contar historias, os teus temas…
Supoño que os meus temas son os de todo o mundo, os chamados grandes temas: a vida, a morte... Pero como eu non proveño directamente da tradición oral, teño que buscar case sempre nos libros. O que fun aprendendo cos anos é a recoller as historias da xente. Aprendín a incorporalas. Parécenme unha fonte inesgotable e, ademais, teñen a vantaxe de que os libros precisas ir buscalos, pero as historias da xente veñen a ti. Por outra banda, aquí en Galiza temos unha consciencia entre realidade e ficción moi esfumada. Ese é un tema que tamén me interesa, como a ficción explica a realidade, e como xogamos con ela; como os contos son unha maneira de afastarnos da realidade para explicárnola. Pasa o mesmo na literatura. E logo está a intriga. Tamén me interesa moito porque para min a vida é misterio e o grande misterio da vida é a morte. Ademais, en Galicia a morte sempre estivo omnipresente, non nun sentido tráxico, senón como parte do cotiá. E encántanme as pequenas intrigas, eses pequenos misterios, non tanto policiais,senón fantásticos, pero cun pé na realidade..
E o tema do medo? Porque o medo é tamén un dos teus temas, non si?
Eu son unha persoa que ten moito medo. Desde pequeniña sempre o tiven. Eu sempre lles digo aos nenos que á hora de durmir as persoas se dividen en tres tipos: os que dormen deseguida sen ningún tipo de preocupación; as persoas que se tapan completamente pois cren que o medo queda fóra e así están protexidas, persoas que dalgún xeito se esconden dos seus medos sen lles importaren o que queda do outro lado das sabas; e logo estamos as que temos tanto medo que nos tapamos, pero deixamos fóra os ollos e as orellas porque temos medo, si, pero queremos ver a pesar de que está escuro, queremos escoitar a pesar do que poidamos oír. Somos xente que sabemos que, de non vermos e oímos, nos poñeremos a imaxinar e entón teremos moito máis medo. É por isto que o medo me resulta un tema moi atractivo, pola súa capacidade de disparar a imaxinación. E gústame indagar nel: cales son os nosos medos e como decidimos afrontalos ou non. O medo paréceme un tema sen fondo e un sentimento moi humano.
De que maneira inflúe a narración oral na túa escrita?
Moito. Pensa que son unha persoa que se pasa un montón de horas contando contos. Ademais, a narración oral ten algo que ás veces se perde na escrita: o inmediato, a sinceridade coa que o público recibe ao narrador e o narrado. Traspasando esa idea ao plano da escritura, cando estou traballando nun libro, gústame moito xogar con iso que ten a narración oral de chegar facilmente á xente, sen renunciar, naturalmente, ao estilo literario, pero, ao tempo, sen alardear de cantas metáforas podo acumular en tres parágrafos De feito, isto é algo que non me atrae como lectora. Por iso, do mesmo xeito que na narración oral, cando escribo, intento buscar unha aparente sinxeleza para explicar as cousas, iso si, sen ir en detrimento da beleza e da musicalidade das palabras. E, mira ti, a música é outras das cousas nas que tamén abonda a narración oral: hai melodía e ritmo cando se conta e considero importante traspasar a musicalidade do dicir á miña escrita.
Que conto do teu repertorio é o teu favorito?
O conto de Barbazul, o de Míster Fox. Leva comigo un montón de tempo e pasoume con el algo moi curioso. Deixeino de contar unha tempada porque estaba un pouco farta del. Dábame a impresión de que lle faltaba algo. Pero, co tempo, recupereino. Decateime de que era moi actual e de que lle podía engadir certas cousas. Estou moi contenta co resultado. Creo que é un conto que me marcou moito desde o principio porque foi con el co que recuperei o gusto polos contos tradicionais e por outro tipo de ambientes onde está o humor, pero tamén esa atmosfera de misterio que intento desenvolver. E ademais é o primeiro conto no que metín como recurso esa característica tan miña de falar moi rápido.
Fálanos da sesión máis estraña que tiveches na túa vida.
Uf, hai moitos tipos de estrañeza e eu teño moi mala memoria. Pero, mira, aconteceume unha cousa da que me acordo porque lla contei a alguén estes días. Hai bastantes anos, estaba facendo unha sesión no porto de Vigo. Había moitísima xente, así que tiña que contar enriba dunha mesa bastante alta. Empecei a sesión, e xusto no principio entraron dous señores grandes, loiros, claramente estranxeiros, mariñeiros de oficio –iso sóubeno logo–, e que non falaban outra cousa que polaco. A cuestión é que non entendían nada, pero lles estaba gustando moito a función, segundo me dixo o dono do bar nun dos descansos. Mentres eu contaba, eles bebían e bebían e estaban tan entregados que de cada pausa me axudaban a subir e a baixar da mesa. No terceiro descanso, colléronme e eu notei neles certa indecisión alcohólica. Efectivamente, debían ir moi cocidos porque me soltaron antes de chegar ao chan. Total que caín e me fixen unha torcedura brutal no nocello. Naturalmente, alguén me levou ao hospital. A enfermeira preguntoume que me pasara e eu comecei a contarlle o asunto, a mesa, os polacos…, pero de súbito decateime de aquilo soaba a loucura. A mirada da enfermeira resultou reveladora: para ela eu estaba mal da cabeza. Moitas veces uso esta anécdota como un exemplo de que a verdade ou a mentira non están no que relatas, senón na actitude do oínte ante o que escoita. O conto, aínda que ficción, é unha verdade cando se conta porque nese momento a xente acredita nel, mentres que algo que realmente aconteceu, vólvese falso cando o oínte non acredita no que dis. Polo demais non me acordo de grandes anécdotas, só desas pequenas cousiñas que che van cambiando. Acórdome perfectamente, por exemplo, nun festival internacional, dunha compañeira que estaba contando. Eu víraa moitísimas veces en escena, quizais por iso decateime de que ese día había algo distinto no seu xeito de narrar. Facíao moi ben, coma sempre, pero había algo que non che sabería describir. Aquela noite ela explicoumo. “Sabes que me pasou?”, díxome,”cando estaba aí enriba, decateime de que o meu tempo como narradora xa pasara, de que agora quero facer outra cousa”. E iso pareceume tan revelador, tan bonito que cho compartan, porque era unha cousa moi íntima, e tan valente, que me fixo pensar moito.
Ao fío do que dis, se non foses narradora, que che gustaría ser?
Non o sei. É que me gusta moito o que fago. Home, se volvese nacer sendo unha persoa distinta con outras calidades, físicas sobre todo, encantaríame ser bailarina ou tocar un instrumento musical.
Volvendo ao teu traballo creativo, dicías antes que a maioría do teu repertorio vén do que les…
Agora non. Houbo un tempo en que si, pero agora non.
E como é que escolles os contos que vas contar?
Pois depende un pouco do momento no que estou. Ao principio o meu comportamento á hora de escoller un conto era totalmente adolescente. Dicíame, por exemplo, “Como mola Michael Ende! Vou ler todo o que escribiu e vou mirar de contar algo del”. Bo, no meu caso, isto non me pasou con Michael Ende, pero si con Ítalo Calvino ou, máis recentemente, con Mia Couto. Con Cunqueiro non me pasou, fíxate. Gústame moito pero non sentín esa chamada a contalo. Pero logo, como che dicía máis enriba, aos poucos, sen ser eu consciente, deixei de contar contos de autor e virei cara ao conto tradicional. Era un momento no que traballaba moito con nenos e tiña que preparar moitos contos en pouco tempo, e, aínda que a maioría do repertorio que elexía procedía de libros, a súa estrutura estaba moi próxima á oralidade. É o bo que ten traballar coa tradición, aínda que sexa en escolmas escritas. Eran contos que te situaban rapidamente dentro da trama, te mergullaban no ambiente e se desenvolvían con claridade polo que eu, como narradora, á hora de reelaboralos, non tiña moito máis que enchelos coas miñas suxestións persoais. Ademais atopei neles imaxes inesquecibles e dunha profundidade que me atraparon. O outro día preguntábanme nun curso de narración por que os narradores non collíamos directamente para contar os contos literarios, pois a priori parecía máis fácil . Para min non é máis fácil. Se quero facelo ben, teño que respectar o estilo do escritor, reproducilo, traspoñer a súa voz literaria á miña. E iso é do máis complicado.
E cando tes unha historia xa escollida como comezas a preparala?
Primeiro, cóntome a historia en voz alta, verbalízoa e vou apuntando o que me gusta. Cando xa teño un pouco claro por onde vai, cóntolla a alguén próximo, un amigo, un familiar… Hai xente que cada vez que me escoita: “atopei un conto interesante…”, foxe. Nesta primeira vez, observo as reaccións do oínte para ir decidindo que funciona e que non. Pero ata que non conto a historia diante dun público nunha sesión non teño nada realmente claro. A partir de aí sigo reelaborando a historia durante un tempo, pero xa non a volvo traballar a soas, porque penso que así me podo enganar moito.
Como narradora que influencias recibiches doutros narradores?
Paula: Cando eu empecei a narrar aquí en Galicia, só estaba Quico Cadaval. Eu a Quico adóroo, encántame pero non me identifico co seu estilo. A verdade é que dunha maneira consciente non me quero sentir influída por ningún narrador. É como na escrita, pódeche gustar moito un autor, pero non queres escribir coma el. Si que me influíron Quico e moitos compañeiros na maneira de afrontar o oficio e coas súas opinións, pero non no estilo, polo menos dunha maneira consciente. Pero hai algo no que si me sinto influenciada, algo que quero rescatar para min: a calma, a tranquilidade que algunhas persoas desenvolven en escena. Eu non podo ser así, seino, pero intento atesourar esa calma interna que eles emanan para o antes e o despois do narrar. Iso si que o fun recollendo de outros.
A túa sesión máis especial?
Paula: Cando contei no meu pobo, foi unha sesión marabillosa. Realmente hai moitas sesións especiais por diferentes causas: porque estás nun día malo e se produce unha conexión especial que ten a maxia de transformar o día; porque te atopas cun deses públicos homoxéneos que nin se cuestiona o que vai escoitar nin te cuestiona como narradora, un deses públicos que teñen un xeito único de recibir que te sorprende…
Un lugar especial?
A biblioteca de Redondela onde empecei a contar de moi noviña; a biblioteca Nova 33 de Santiago;a biblioteca de Cambre, onde levo traballando tanto tempo que xa lles estou contando aos fillos dos primeiros oíntes… Estes lugares con respecto aos nenos, pero se penso nun espazo especial para adultos, quedaríame co pub Atlántico en Compostela.
Ti contas en galego e en castelán. Que supón ser bilingüe á hora de narrar?
Paula: Tardei en contar en castelán. Comecei narrando en galego, e facer unha sesión enteira en castelán custábame moitísimo: a música era outra, as palabras variaban, había con frecuencia interferencias lingüísticas… De maneira inconsciente tendía a mesturar as dúas linguas. Agora xa non me pasa. Pero ata que non fun quen de percibir o castelán como un idioma autónomo, alleo ao galego aínda que parecido a el, non conseguín construír unha sesión enteira nese idioma. Hoxe en día identifico e separo perfectamente as dúas linguas á hora de narrar. Iso si, cando levo moito tempo contando en castelán e volvo a Galiza, sinto alivio. Debe ser porque me sinto máis libre expresándome na lingua na que comecei a contar.
Ti tamén traballaches na televisión. Que supuxo para ti?
Paula: Supuxo un inconveniente. Eu traballaba nunha serie que se vía moito e tiña un personaxe moi característico. Cando contaba, a xente non quería ver a Paula, senón a Carmiña. A verdade é que o teléfono fervía de ofertas para que Carmiña fose contar contos. O que eles esperaban era algo acorde co meu personaxe, contos tipo chiste, breves, retranqueiros, e tirando a verderolos, non o que eu, como Paula, adoito narrar. Seleccionar o que eu podía contar en función do personaxe non me compensaba. Pero, como che dicía antes, aquí hai moita dificultade para diferenciar a realidade da ficción. Ti eras Carmiña, logo tiñas que contar coma ela. Por iso, naquel entón en Galiza trabajaba moito para a rapazada e en bibliotecas, pero moi pouco para adultos. Agora iso xa pasou.
No teu último espectáculo teatral mesturas o dramático co poético. Que relación atopas entre poesía e narración oral?
A poesía é fundamental na oralidade. Creo que os grandes narradores son grandes poetas. Para min, a poesía e a narración son música, ritmo, repeticións. E traballando no teatro decateime de que botaba en falta iso nas propostas teatrais.
Que che gustaría experimentar como narradora que aínda non experimentases?
O erotismo. É algo que digo, porque non? Por que ter límites? Por que ser gótica sempre? Non me interesa a pornografía, senón o erotismo, pero cústame moito a selección de historias.
Que libro recomendarías?
Paula: Un que estou a ler de Michel Tournier, que me encanta, Le roi des aulnes, El rey de los alisos. E ademais penso que estaría ben que cada quen botase man de antoloxías de contos tradicionais. Hai algunhas editadas desde un punto de vista antropolóxico ou filolóxico que son máis duras de ler, pero hai outras que son unha delicia, como a de Ítalo Calvino, Contos populares italianos; en Galiza está Antonio Reigosa do que recomendo Arrepíos e outros medos.
Estoume acordando agora mesmo dese día no que estabamos Campa, ti e máis eu falando e de súbito caímos na conta de que os tres éramos da estirpe de narradores aos que non nos contaban contos de pequenos…
É verdade! Teño unha función que se chama Os contos que non me contaron, na que intento exorcizar este asunto. Moitas veces convertes en ficción a túa vida para fiar unha sesión ou para darlle consistencia . Eu, nesta que che digo, falo de que a miña nai non nos contaba contos de pequenos. A cuestión é que cheguei a un punto onde xa non sabía se o que contaba era certo ou non, e tiven que chamar o meu irmán para preguntarlle. Parece que me achego bastante á realidade. Verás, a cousa ten o seu chiste. Segundo miña nai, ela contábanos un montón de contos. Se lle preguntamos que contos nos contaba, ela responde: “ Ui…todos, todos!” Pero nunca concreta cales. Nós sempre contraatacamos: “Non, todos non, carapuchiña nunca nolo contaches!” Entón ela responde con toda a naturalidade “Ese non, claro, ese non volo contaba. Para que volo ía contar se xa o sabiades?”. E quédase tan ancha. O qué é certo é que había un conto si que nos contaba, un conto que a ela lle gustaba moito. Eu lémbrome moito del porque era o único que lle escoitei, ningún máis. E tamén é verdade que lle dábamos tanto a vara que, para que a deixásemos tranquila, nos comprou un disco de vinilo que nos poñía unha e outra vez. Ese era o amor da miña nai polos contos, aínda que agora o nega todo. O meu avó materno si que nos cantaba algunha canción, pero…
A tarde segue. E a conversa… E os contos.
Esta entrevista foi publicada no Boletín N.º 47 de AEDA - Diversidade lingüística e narración
